Unieważnienie małżeństwa kościelnego, jest zupełnie odrębne od rozwodu jaki jest znany prawu cywilnemu i o jaki małżonkowie mogą ubiegać się w sądzie, dlatego uzyskanie rozwodu w sądzie nie jest równoznaczne z tym, że strony przestały być małżeństwem również w świetle prawa kościelnego.
Osoby, które zawarły małżeństwo konkordatowe, aby ponownie móc taki związek zawrzeć, muszą więc przejść dwie procedury rozwodowe, które rządzą się zupełnie innymi prawami, a ich skuteczność zależy od zupełnie odmiennych przesłanek.
Potocznie zwany rozwód kościelny w istocie jest unieważnieniem małżeństwa kościelnego, tak samo więc jak unieważnienie na gruncie prawa cywilnego, jego skuteczność uzależniona jest od zaistnienia okoliczności wskazanych w przepisach, których brak uniemożliwia unieważnienie małżeństwa.
Unieważnienie małżeństwa kościelnego odbywa się w oparciu o regulacje zawarte w Kodeksie Prawa Kanonicznego Jana Pawła II, zgodnie z którymi małżeństwo jest nieważne jeśli:
- osoby wstępujące w związek małżeński nie osiągnęły odpowiedniego wieku, tj. mężczyzna przed ukończeniem szesnastego roku życia, a kobieta przed ukończeniem czternastego roku życia;
- małżonkowie nie są zdolni do dokonania stosunku małżeńskiego, a więc gdy któryś z małżonków cierpi na impotencję;
- któryś z małżonków pozostaje w uprzednio zawartym związku małżeńskim;
- jeden z małżonków nie został ochrzczony i nie otrzymał w związku z tym dyspensy;
- zostało zawarte z osobą, która złożyła śluby kapłańskie lub wieczyste śluby czystości w instytucie zakonnym;
- zostało zawarte z kobietą uprowadzoną lub przetrzymywaną z zamiarem zawarcia z nią małżeństwa;
- w celu zawarcia tego małżeństwa doszło do zabójstwa współmałżonka jednego z obecnych małżonków;
- zostało zawarte pomiędzy osobami blisko ze sobą spokrewnionymi lub spowinowaconymi w linii prostej;
- zachodzi przeszkoda przyzwoitości publicznej;
- zostało zawarte pomiędzy osobami, które łączy stosunek adopcji;
- zostało zawarte przez osobę niepełnosprawną intelektualnie, która nie jest wstanie zrozumieć istoty małżeństwa oraz łączących się z nim obowiązków;
- zaistniał błąd co do osoby;
- zostało zawarte podstępem, dokonanym dla uzyskania zgody małżeńskiej;
- jedna ze stron albo obydwie pozytywnym aktem woli wykluczyły samo małżeństwo lub jakiś istotny element
- małżeństwa, albo jakiś istotny przymiot, np. nierozerwalność lub zrodzenie i wychowanie potomstwa;
- zostało zawarte pod warunkiem;
- zostało zawarte pod przymusem lub pod wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz;
- nie została zachowana właściwa forma kanoniczna zawarcia małżeństwa, a więc np. gdy małżeństwo zostało zawarte bez świadków lub przez nieupoważnionego kapłana.
Unieważnienie małżeństwa na gruncie prawa kościelnego jest więc możliwe tylko wówczas, gdy zaistnieje któraś z wymienionych powyżej przesłanek.
Sprawami o unieważnienie małżeństwa kościelnego zajmuje się trybunał. Skargę powodową, czyli pozew/pismo o unieważnienie małżeństwa, należy więc złożyć do trybunału miejsca, w którym małżeństwo zostało zawarte, w którym strona pozwana ma stałe lub tymczasowe miejsce zamieszkania, w którym strona powodowa ma stałe zamieszkanie lub w którym trzeba będzie zbierać większość dowodów. Do wystąpienia ze skargą o unieważnienie małżeństwa uprawnieni są oczywiście sami małżonkowie, jak i rzecznik sprawiedliwości, jeśli informacja o nieważności danego małżeństwa stała się już powszechna.
